Dobry Afganistan (+ wyjazd)

 

D. Kozińska „Dobra pustynia”

Wydawnictwo W.A.B.

Warszawa 2012

Dobra pustynia leży w Afganistanie, tym Afganistanie. „Nie rozumiesz. Trzeba się cieszyć i żyć, dopóki jest spokój. Pustynia niewinna. Pustynia jest dobra. Tylko trochę wyschła, ale talibowie odeszli, więc i woda wróci. Wsiąknie w ziemię, wydobędzie z niej maki i tulipany, ożywi sady i pola. Przyjdą antylopy, przypełzną z Turkmenistanu te wielkie jaszczurki, przylecą ptaki. Jak was trochę lepiej poznam, zabiorę cię tu w piątek. Posiedzimy, poszukamy wielbłądzich pająków, może się uda wypatrzyć sokoła” (s. 53) – mówi Uzbek, gospodarz domu, w którym mieszkała Dorota Kozińska, choć tak naprawdę nie wypowiada ani słowa. Kiedy zawodzi komunikacja werbalna, trzeba oprzeć się na tym, co można wyczytać z twarzy i gestów, ze spojrzenia, które z równą mocą potrafi skarcić, jak i wyrazić aprobatę. Komunikacja werbalna zawodzi nie tylko z powodu trudności językowych. Raczej – z przyczyn kulturowych. To przecież Afganistan, tu kobieta nie rozmawia z mężczyzną w taki sposób, jak mężczyzna z mężczyzną. A jednak pomiędzy kobietą z dalekiego świata (Polski) a mężczyzną z pustynnego kraju wytworzy się, niemal intymna, nić porozumienia.

Dorota Kozińska – latynistka, krytyczka muzyczna i teatralna, tłumaczka – wyjechała do Afganistanu jako wolontariuszka w 2006 roku. Miała tam uczyć dziewczyny z postępowych domów języka angielskiego, zaś jej partner z Wrocławia, którego poznała zresztą dopiero w drodze do Andchoj (prowincja Farjab na północnym zachodzie kraju) – obsługi komputerów. Czy do takiego spotkania można się przygotować? Relacja Kozińskiej zdaje się dowodzić, że życie i tak przerośnie nasze najśmielsze wyobrażenia. „Dobra pustynia” nie jest reportażem – to jedna z najbardziej osobistych książek o tym kraju, jaką zdarzyło mi się kiedykolwiek czytać. To o Afganistanie można pisać z czułością i tęsknotą?! – chciałoby się od razu wykrzyczeć. Można, ale pod jednym warunkiem: że zaoferowało mu się uważną, pełną szacunku dla panujących w nim zasad obecność – wtedy odsłania on swoje przyjazne oblicze.

Sytuację wewnętrzną i wizerunek zewnętrzny Afganistanu, jak pisze autorka, silnie zdeterminowało ostatnie trzydziestolecie, zapoczątkowane przez radziecką interwencję. Gęsta sieć stereotypów, szczelnie oplatająca umysły mieszkańców zachodniego świata (w tym, nie ma co ukrywać, także i mój), każe w nim widzieć miejsce przeklęte, miejsce „nie do życia”, zagrażające podstawowym wartościom, takim jak wolność, bezpieczeństwo czy godność (np. kobiety). „Łamanie szablonów wymaga często zastępowania ich innymi, ściągniętymi z przeciwstawnego bieguna” (s. 18) – zauważa Kozińska i, jakby na przekór negatywnemu przesłaniu, ulega przed wyjazdem „jasnej” wizji tego kraju, jaka wyłania się ze wspomnień jej przyjaciółki, spędzającej dzieciństwo w Kabulu, z którego przeprowadziła się potem do brudnej i szarej – w jej mniemaniu – Warszawy.

Niezależnie od tego, z jakimi przekonaniami autorka dotarła to Afganistanu, jej relacja, choć emocjonalnie zaangażowana, nie jest jednostronna. Kozińska dostrzega cienie i blaski, zyski i straty, doświadcza bezradności i lęku, ale też spokoju i poczucia zakotwiczenia. Bardzo pouczające i inspirujące jest obserwowanie, w jaki sposób przebiega jej adaptacja kulturowa. Najpierw tego, jak trudno uwolnić się od pewnych nawyków i zachowań, obowiązujących w rzeczywistości, z której się wyrasta. Automatyczne przenoszenie ich na nowy grunt kończy się czasem śmiesznie, a czasem groźnie. Kiedy gospodarz zakazuje jej samotnego poruszania się po mieście, wie co mówi. Ona jednak pewnego dnia, po zakończeniu lekcji, zamiast czekać na samochód, który odwiezie ją do domu, udaje się na plac miejski. Kobiety w burkach wodzą za nią przestraszonym wzrokiem, mężczyźni – z wyrazem zdumienia, a później oburzenia na twarzach. Narasta wokół niej wrzawa, ktoś podnosi okrzyki – gdyby nie atak paniki źrebaka, który odwraca uwagę mieszkańców, różnie mogłoby się to skończyć. To doświadczenie jest swoistym przełomem, po którym autorka stwierdza: „Już nie chcę być sama. Zasypia we mnie instynkt podróżnika, który chce wszędzie dotrzeć na własną rękę. Poddaję się. Wprowadźcie mnie w swój świat” (s. 69). Wprowadzą.

Co można stracić w Afganistanie? Na pewno, tymczasowo, po europejsku rozumianą wolność, zwłaszcza jeśli jest się kobietą. Swobodę poruszania się i ubioru, rozmawiania i bywania. Parda, czyli tradycja oddzielenia mężczyzn od kobiet, sfery prywatnej od publicznej, domu od tego, co poza nim, silnie wytycza tej wolności granice. Co w Afganistanie można zyskać? Bliskość i poczucie zakorzenienia we wspólnocie. W końcu to kraj, gdzie, jak pisze Kozińska, „(...) idea społeczeństwa otwartego wciąż przegrywała z zamkniętą, magiczną strukturą plemienną” (s. 198). Autorce udało się do niej wniknąć, a może lepiej byłoby napisać, że została do niej przyjęta. „Dobra pustynia” jest dla tej wspólnoty i jej gospodarza hołdem.

Za książkę dziękuję portalowi:

P. S. Wybieram się w końcu na upragnione wakacje, więc znikam z blogosfery na całe dwa tygodnie. Miło mi będzie trochę od pisania odpocząć, ale i miło będzie tu wrócić, mam nadzieję, że z nową energią. A baterie będę ładować w Wiedniu, Wenecji i Chorwacji :) Jak zwykle pełen spontan – spakowany samochód, namioty i wyznaczony, choć nie sprecyzowany, cel podróży. Bardzo się na ten wyjazd cieszę! :) Do zobaczenia!