„Orły i anioły” J. Zeh

J. Zeh „Orły i anioły”

Wydawnictwo W.A.B.

Warszawa 2004

„Orły i anioły” to debiutancka powieść Juli Zeh, autorki wydanej w zeszłym roku w Polsce antyutopii „Corpus delicti”, entuzjastycznie zresztą przyjętej przez krytyków. Mając świadomość, że jej najnowsza publikacja wędruje do mnie w paczuszce z Merlina, sięgnęłam po pierwszą książkę niemieckiej pisarki, wygrzebaną z bibliotecznej półki. Muszę przyznać, że rzadko zdarza mi się mieć wobec literatury tak mieszane uczucia, że ostatecznie nie wiem, co o niej sądzić. Nie da się „Orłów i aniołów” zlekceważyć, rzucić w kąt w połowie lektury (choć czasami miałam na to ochotę), bo w jakiś hipnotyczny sposób wrzyna się ona w mózg, ale też trudno mi ją polubić. Jest z nią troszkę tak, jak z zachowaniami kompulsywnymi – trzeba je wykonywać i powtarzać (przymus wewnętrzny), ale w gruncie rzeczy męczą nas one.

Fabuła książki Zeh wyłania się stoniowo z chaosu, jakim jest znarkotyzowany umysł głównego bohatera i narratora – młodego prawnika z wiedeńskiej kancelarii, specjalisty do spraw międzynarodowych. Pierwszych kilkadziesiąt stron to dla mnie obraz rozpadającego się świata, określiłabym je mianem „prozy fizjologicznej” – tyle tu mowy o wciąganiu koki, wypróżnianiu, rzygowinach i innych aspektach funkcjonowania chorego, zmęczonego ciała. Ten motyw, poprowadzony dość naturalistycznie, będzie zresztą obecny aż do ostatniej strony. Najwięcej uwagi w powieści koncentruje na sobie Jessie, dziewczyna prawnika. Jej postać spina podstawowe wątki, choć Jessie... nie żyje – zastrzeliła się podczas rozmowy telefonicznej z Maksem. To z tego powodu rzuca on pracę w kancelarii i za namową Clary, prezenterki nocnej audycji radiowej, odtwarza historię swojego życia i związku, co w gruncie rzeczy popycha go coraz bardziej w stronę samozagłady. Główny bohater jest wiecznie na haju, w związku z czym jego relacja i zachowania są dziwaczne, pokręcone, niezrozumiałe. Im głębiej zanurza się w przeszłość, tym bardziej zdaje sobie sprawę z gry, w której uczestniczył, a której nie był do końca świadomy. W ten sposób wątek miłosny splata się z politycznym, bowiem tłem wydarzeń opisanych w książce jest wojna na Bałkanach, na której różne grupy próbują cynicznie zbić kapitał. Z biografii autorki wynika, że studiowała ona prawo europejskie i międzynarodowe, a druga jej publikacja jest relacją z podróży do Bośni, co pozwala sądzić, że ten temat upodobała sobie szczególnie. Mam wrażenie jednak, że w powieści jest on zarysowany zbyt enigmatycznie, choć migawki z wojny, które się w niej pojawiają, mają ogromy „potencjał” dramatyczny. Inna rzecz - myślę sobie jednak - że zmiana proporcji mogłaby przekształcić literaturę piękną w reportaż.

„Orły i anioły” Juli Zeh wywołały we mnie podobne emocje jak proza Elfriede Jelinek. Bardzo sobie cenię austriacką noblistkę, uważam, że słowem i piórem posługuje się w sposób mistrzowski, ale świat, który kreuje w swoich powieściach, jest tak brzydki, okrutny i zepsuty, a bohaterowie tak osaczeni, bezradni, cyniczni lub brutalni, że istnieje wyraźny limit jej literatury, jaki mogę w danej jednostce czasu przyjąć. Pamiętam, że po pierwszym zetknięciu z pisarstwem Jelinek („Pianistka”) miałam ochotę na więcej. Sięgnęłam po „Amatorki”, które głęboko wryły mi się w pamięć. Kiedy zabrałam się za lekturę „Wykluczonych”, zrodził się we mnie bunt – to nieprawda, że tylko tak można pisać o rzeczywistości, że tylko tak wszystko jest urządzone – i książkę porzuciłam. Juli Zeh zagrała na moich uczuciach w podobny sposób. W świecie, w którym wojna i cierpienie, które ona niesie, służą rozwijaniu intratnego biznesu, w którym rodzice wykorzystują swoje dzieci do handlu dragami, wreszcie w świecie, w którym miłość i współczucie sprawiają, że przegrywasz, nie można czuć się dobrze. Z takiego świata chce się po prostu uciec, dlatego z ulgą skończyłam lekturę. Na okładce „Orłów i aniołów”, tak jak na paczkach papierosów, powinno znaleźć się ostrzeżenie: „Uwaga, ta rzeczywistość cię pochłonie, ale robisz to na własną odpowiedzialność”.