„Mokradełko” Katarzyna Surmiak-Domańska

K. Surmiak-Domańska „Mokradełko”

Wydawnictwo Czarne

Wołowiec 2012

Oto recepta na piśmienniczy kryzys – przeczytać coś naprawdę wstrząsającego! Coś, co sprawi, że natłok myśli i emocji zacznie powoli przeciekać, przelewać się, aż w końcu znajdzie sobie ujście szerokim strumieniem. Tym „czymś” był w moim przypadku reportaż Katarzyny Surmiak-Domańskiej pt. „Mokradełko”.

Mokradełko – ależ trafiona nazwa! Oddaje nie tylko fakt, że realna miejscowość, która się pod nią kryje, jest podmokła, a nawet grząska, ale przede wszystkim symbolizuje polskie bagienko, w którym na co dzień często się taplamy. Bagienko, które powstaje ze stereotypów i uprzedzeń, z rozpaczliwych prób podtrzymania wizji świata, w którym wszystko istnieje w zgodzie z ustalonym porządkiem, w którym każda rodzina, z racji tego, że jest Rodziną, znajduje się pod szczególną ochroną. Biada temu, kto podniesie na nią rękę!

Nie byłoby „Mokradełka”, gdyby kilka lat temu Halszka Opfer nie wydała wstrząsającej książki „Kato-tata. Niepamiętnik”. Opisała w niej, jak przez kilkanaście lat swojego życia, za cichym przyzwoleniem matki, była wykorzystywana seksualnie przez ojca. Niedługo potem ukazało się „Monidło” – opowieść o życiu dorosłej już kobiety, zmagającej się z piętnem koszmarnego dzieciństwa. Reportaż Katarzyny Surmiak-Domańskiej koncentruje się nie tyle na samej Halszce, ile na reakcjach społecznych, jakie wywołała jej autobiografia. Choć bowiem autorka ukryła się pod pseudonimem, została szybko „zdemaskowana”, a jej wspomnienia zyskały miano „przeboju” lokalnej biblioteki. Tym, co wyraźnie interesuje jednak reporterkę najbardziej, jest pogmatwana więź, łącząca po latach matkę i córkę. 

 

Surmiak-Domańska oddała w swojej książce głos otoczeniu Halszki: teściowej, sąsiadce, koleżance, mężom, bratowej, lekarce pierwszego kontaktu. Nieprawdą byłoby stwierdzenie, że doszczętnie brakuje w ich relacjach życzliwości, empatii, współczucia. Znalzały się w środowisku Halszki osoby, które stanęły na wysokości zadania – przyjęły jej historię i zaakceptowały jej bohaterkę. Choć – mówią o tym otwarcie – trudno Halszkę lubić. Jej lepkość, skłonność do wyolbrzymiania, emocjonalną niestabilność. Jej „zaplątaną w sto supełków osobowość” (s. 107). Przypomina mi się w tym kontekście niezwykle popularne kiedyś hasło pewnej kampanii społecznej: „Zły dotyk boli przez całe życie”. Symptomatyczne, że prawdę o tym, co działo się w domu Halszki, skłonne były zaakceptować zwłaszcza te osoby, które same kiedyś doświadczyły przemocy. Inne kręciły głowami i wytaczały swoje argumenty (to one wywoływały u mnie gęsią skórkę!), przyjmując jedną z dwóch strategii: 

 

Strategia I: „To niemożliwe”! Wykorzystywanie seksualne dziecka nie mieści się w głowie, przekracza granice naszego pojmowania, napawa lękiem i strachem. Bezpieczniej jest zatem uznać, że taka patologia po prostu nie mogła mieć miejsca, zwłaszcza w najbliższym, dobrze znanym otoczeniu. Bo gdyby Halszka rzeczywiście została przez ojca skrzywdzona, czy uwielbiałaby seks? („Są dwa rodzaje kobiet takich jak my. Jedne mają uraz i stronią od seksu, ale są również kobiety, które po tym uwielbiają seks. Może dlatego, że zostały bardzo wcześnie nadmiernie rozbudzone. Ja najwidoczniej należę właśnie do tej drugiej kategorii” (s. 74) – powie w którymś momencie sama bohaterka). Czy zachowywałaby się tak ostentacyjnie, w sposób niegodny dla wizerunku „prawdziwej” ofiary? („Prawdziwa ofiara nie zachowuje się tak jak Halszka. Ofiara powinna zachowywać się jak ofiara. Najlepiej, gdyby to była taka biedna myszka. Która mało mówi o swojej krzywdzie. A właściwie w ogóle nie mówi. Powinno być tak, że my dowiadujemy się o wszystkim, ale nie od niej. Tak to sobie wyobrażam. Żyje we wsi skromna, cicha, niczym niewyróżniająca się kobieta – dobra matka, dobra żona, przykładna gopodyni. I nagle ktoś przychodzi i mówi: „Spójrzcie na nią. Czy wy wiecie, co ona przezyła?”” (s. 38) – mówi sąsiadka).

Strategia II: „Sama sobie winna”! Jeśli już ktoś z adwersarzy Halszki skłonny był uznać, że w jej słowach kryje się choć cień prawdy, towarzyszyło temu zwykle przekonanie, że wina leży po jej stronie. Tak interpretuje to np. teściowa bohaterki: „Każda kobieta była w swoim życiu nagabywana przez mężczyzn. Mnie również to się zdarzało za młodu. Ale jeżeli nie chciałam, to zawsze mogłam powiedzieć „nie”. Ja w tej książce nie widzę tego „nie”. Halszka nie zajęła stanowiska szanującej się kobiety, ona się poddawała. Po ludzku nie mogę uwierzyć, że istnieje kobieta, która pozwala się tak zeszmacić i jeszcze ma potrzebę o tym pisać (…). Kobiecie, która się szanuje, która wytworzy wokół siebie odpowiednią atmosferę, tak że nie można jej bezkarnie klepnąć, nie można gdzieś tam pogłaskać, rzadko przytrafiają się podobne przygody” (s. 19). Dla uzupełnienia dodam tylko, że Halszka jako czteroletnie dziecko była przez matkę po kąpieli zawijana w ręcznik i zanoszona do „tatusia” – o takiej skali wykorzystywania tu mówimy. Wypowiedzi takie jak ta, zacytowana przez chwilą, sprawiają, że w pewnym sensie „Mokradełko” jest lekturą dla ludzi o mocnych nerwach.

Gdzie w ramach tych strategii można by umiejscowić matkę Halszki, wiekową już kobietę, żonę bez męża? Ta kwestia zdaje się szczególnie intrygować reportażystkę. I nie udaje się jej do końca rozwikłać. Starsza pani wije się jak piskorz, nie daje się podejść, sprytnie ucina rozmowę w odpowiednim dla siebie momencie. Kiedy czuje się zbyt zagrożona – obraża się, wycofuje z kontaktu na jakiś czas. A Halszka? Mimo tego, że matka również „zgotowała jej ten los”, ciągnie do niej jak pszczoła do miodu, stara się jej przypodobać, zadowolić ją. Jak silna i pierwotna jest ta więź między matką a dzieckiem, jak bardzo pragniemy ze strony rodziców miłości i akceptacji! Nawet jeśli nas skrzywdzili.

Katarzyna Surmiak-Domańska podjęła temat trudny, bolesny, temat-tabu. Wywiązała się ze swojej roli znakomicie – uniknęła raf taniej sensacji, tonu histerycznej ekspresji, pułapki nadmiernego epatowania intymnością swojej bohaterki. „Mokradełko” napisane jest z klasą i taktem. A to dla takiej lektury świetna rekomendacja!