Drwiący uśmiech Pol Pota

P. F. Idling „Uśmiech Pol Pota”

Wydawnictwo Czarne

Wołowiec 2010

Są takie sytuacje, wobec których język wydaje się być bezradny, a jednak znajdują się ludzie, którzy potrafią go właściwie użyć. Śmierć, cierpienie, prześladowania, tortury, wojna potrzebują dobrego tłumacza – cierpliwego, wrażliwego i dociekliwego. Przedstawiam dzisiaj jednego z nich – Petera F. Idlinga, autora książki pt. „Uśmiech Pol Pota”.

Jak opowiedzieć godnie o tragedii ludobójstwa, która pochłonęła niemal trzy miliony istnień ludzkich? Jak wiarygodnie objaśnić fakt, że aparat państwa zwraca się przeciwko swoim obywatelom w tak brutalny sposób? Jak spójnie przedstawić wizerunek oprawców – bezwzględnych, okrutnych, a jednocześnie inteligentnych, wykształconych (często na Zachodzie), czasem nawet sympatycznych w bezpośrednim kontakcie? I wreszcie: jak wytłumaczyć milczenie/bezsilność/niewiedzę/ciche przyzwolenie świata na zbrodnicze praktyki? Przed takimi dylematami stanął zapewne szwedzki reporter, który postanowił zgłębić problem reżimu Czerwonych Khmerów w Kambodży. Czy wyszedł z tej próby zwycięsko?

Zacznijmy od formy, bowiem mówi ona wiele na temat stosunku autora do tematu. Idling zdecydował się na wybór poetyki fragmentów. Na spotkaniu z czytelnikami w poznańskiej księgarni Bookarest mówił, że taka konwencja sprzyjała radzeniu sobie z ogromem materiałów, które przestudiował, ale także z emocjami, których nie sposób było uniknąć. Warto dodać, że szwedzki reporter, z wykształcenia prawnik, mieszkał przez kilka lat w Kambodży, doradzając tamtejszej organizacji humanitarnej. Wiedza, którą zdobył, znalazła więc poparcie w praktycznej znajomości kontekstu kulturowego, o którym pisze. Fragmentów w książce Idlinga jest 262, przy czym część z nich stanowią polityczne hasła Czerwonych Khmerów. Układają się one w swoisty kodeks „Nowego Człowieka”. Jeśli niezgoda na System, jak pisał Herbert w wierszu „Potęga smaku”, może wynikać z pobudek estetycznych, to głęboko wierzę, że można odrzucić go także z przyczyn językowych. „Żyjmy jak jedna wielka nowa rodzina, podporządkowując się potrzebom kolektywu”, „Wyrzecz się całego swego mienia i odżegnaj się od ojca, matki, całej twojej rodziny”, „Kolektyw decyduje, jednostka ponosi odpowiedzialność” – to tylko próbka odrażającej nowomowy, która za cel miała kreowanie nowej rzeczywistości. 262 kawałki, na które została rozbita narracja w „Uśmiechu Pol Pota”, tworzą pewien porządek, w ramach którego można wyodrębnić kilka ogólnych kategorii, obszarów tematycznych poruszanych przez autora. Znajdziemy więc tutaj migawki z życia Pol Pota, obraz funkcjonowania kambodżańskich studentów podczas pobytu na stypendium w Paryżu, charakterystykę sytuacji międzynarodowej w latach 60-tych i 70-tych XX wieku czy relację z pobytu szwedzkiej delegacji w Demokratycznej Kampuczy – ale o tym za chwilę.

Cel: komunizm, równość i sprawiedliwość. Metoda: walka klas, rewolucja. Wróg: imperializm. Kiedy Czerwoni Khmerzy doszli do władzy w 1975 roku, rozpoczęli operację wcielania w życie swoich ideałów. I tak jak „(…) każda nieszczęśliwa rodzina jest nieszczęśliwa na swój sposób”, tak każda bezwzględna, okrutna i fanatyczna dyktatura produkuje własną odmianę terroru i zniewolenia. Arsenał środków, który zastosowali dawni partyzanci, nie zaskoczy nikogo, kto otarł się o historię europejskich totalitaryzmów. Punkt pierwszy: zamknąć granice państwa dla obserwatorów zewnętrznych, zerwać łączność ze światem. Punkt drugi: „przekonać” ludność (wszelkimi dostępnymi metodami), że oto my jesteśmy jedynymi depozytariuszami prawdy i wiemy, co dla niej dobre. Punkt trzeci: zaangażować obywateli do pracy, wytępić „próżniactwo” – w tym celu przeprowadzić masową akcję ewakuacji miast. Wszak miejska dekadencja musi ustąpić miejsca wiejskiej prostolinijności i przyzwoitości. Punkt czwarty: napiętnować indywidualność, znieść własność prywatną  w sferze materialnej i niematerialnej. „Gdy tylko się zezwoli na prywatną własność, to natychmiast ktoś ma trochę więcej, ktoś inny trochę mniej, a wtedy nie są już równi. Ale gdy nie masz nic – zero dla niego i zero dla ciebie – to jest prawdziwa równość” (s. 141). Punkt piąty: zerwać więzy rodzinne, przyjacielskie, koleżeńskie – liczy się tylko Kolektyw i Organizacja. Reedukować dzieci, oddzielać je od rodziców – „małe, niezapisane tabliczki” (s. 136). Punkt szósty: pozostać czujnym – wróg może być wszędzie. Sprawny system donosicielstwa pozwala trzymać rękę na pulsie. Na opornych i zdrajców czeka S-21. Miejsce kaźni. Można by tak mnożyć w nieskończoność. Idling pieczołowicie odtwarza strategie, taktyki i sposoby budowania nowego Ładu, które w efekcie uczyniły z Kambodży wielki, komunistyczny obóz pracy.

Wyobraźmy sobie, że do kraju opisanego powyżej – kraju, w którym ludzie giną z głodu i wyczerpania, przyjeżdża czteroosobowa, szwedzka delegacja. Świadectwem dwutygodniowej wizyty jest entuzjastyczny raport końcowy – hymn pochwalny na cześć Demokratycznej Kampuczy (Idling określił tę podróż w następujący sposób: „Setki mil idylli, prosto przez piekło na ziemi” – s. 94). Jak to możliwe, że jej członkowie nie dostrzegli panującego wokół terroru i zniewolenia? Nie widzieli czy nie chcieli widzieć? A może uznali, że każda rewolucja pociąga za sobą jakieś koszty? To w gruncie rzeczy lektura wspomnianego raportu stała się dla Idlinga inspiracją do napisania „Uśmiechu Pol Pota”. Wątek szwedzkiej delegacji (dawniej i dziś) wprowadza do książki bardzo ważny temat – odpowiedzialności Zachodu za eskalację przemocy w innych częściach świata. I chociaż z lektury tego reportażu dowiedziałam się wiele na temat historii Kambodży, zwłaszcza za czasów okrutnych rządów Czerwonych Khmerów, problem „ukąszenia heglowskiego” poruszył mnie najbardziej. Nie tylko bowiem Szwedzi, motywowani wiarą w to, że oto spełnił się komunistyczny ideał, wspierali „czerwoną dyktaturę” w tym rejonie globu. Idling przywołuje także postaci amerykańskich intelektualistów, choćby N. Chomskiego, którzy z pełnym zaangażowaniem podważali wiarygodność uciekinierów z kambodżańskiego piekła. Reportaż Idlinga zaliczam do tych publikacji, które odkrywają wstydliwe aspekty historii zachodnich społeczeństw. Ile z nich zostało jeszcze do odkrycia?

Jedynym moim zarzutem pod adresem książki Szweda jest nieład chronologiczny – zamierzony bądź nie. W początkowej fazie lektury miałam znaczne trudności w ustaleniu następstwa zdarzeń – autor miesza ze sobą relacje z różnych okresów historii Kambodży, przeplatając je fragmentami rozważań na temat zimnej wojny, zaangażowania USA w Wietnamie czy reakcji, jakie wywołało ono wśród obywateli państw zachodnich. Powstaje z tego społeczno-obyczajowy miszmasz, z którego dopiero później wyłania się jakiś porządek. Myślę, że zamieszczenie krótkiej historii współczesnej Kambodży w pigułce (daty!) na końcu książki rozwiązałoby problem.

„Uśmiech Pol Pota” to pierwsza z pięciu książek-finalistek tegorocznej edycji Nagrody im. R. Kapuścińskiego, którą przeczytałam. Po lekturze wszystkich będę mogła wydać swój własny werdykt.